Oedeemfysiotherapie is gericht op het bevorderen van de afvoer van overtollig vocht via het lymfesysteem. De behandeling bestaat uit manuele lymfedrainage (een vorm van massage), oefentherapie en eventueel bandages of elastische kousen. Ik maak ook gebruik van lymftaping.
Via regelmatige metingen worden de effecten van de therapie in kaart gebracht.

Wat is oedeem?

Oedeem is een overmatige ophoping van vocht in het weefsel tussen de cellen van het lichaam in. Oedeem ontstaat door een verstoord evenwicht in aan- en afvoer van vocht.

Net als de bloedbaan waarin bloed circuleert, heeft het lichaam een lymfstelsel waar lymfe doorheen stroomt. Het lymfstelsel ziet er vergelijkbaar uit met het stelsel voor de bloedsomloop. In tegenstelling tot de bloedcirculatie is het lymfstelsel alleen een afvoerend systeem. Lymfe bevat ongeveer dezelfde bestanddelen als bloedplasma maar heeft een hogere concentratie eiwitten. Als lichaamsarbeid wordt geleverd, neemt de concentratie eiwitten in het weefsel verder toe.

Vocht wordt door de bloeddruk uit de venen geperst en komt zo in het weefsel terecht. De lymfevaatjes nemen het vocht dat uit de venen wordt geperst uit het weefsel op. Op het kruispunt van grote lymfvaten bevinden zich lymfknopen. De lymfknopen liggen dichtbij organen en op centrale plekken in de armen, benen en nek. Lymfeknopen worden ook wel klieren genoemd. De klieren filteren de lymfe en halen er lichaamsvreemde stoffen uit (bacteriën, kankercellen, celresten, etc.). Deze lichaamsvreemde stoffen komen in de bloedbaan terecht doordat het lymfestelsel en de bloedbaan met elkaar in contact staan. Via de bloedbaan worden de lichaamsvreemde stoffen uitgescheiden door het lichaam. In de lymfklieren worden witte bloedcellen gemaakt die een belangrijke rol spelen in het afweersysteem van het lichaam.

Het hele lymfesysteem valt gemakkelijk te vergelijken met een wegennet en het vocht zijn de auto’s. Als er teveel auto’s zijn en de wegen zijn intact,  dan zullen de wegen de auto’s niet kunnen verwerken en  ontstaat er  een file. Is het aantal auto’s normaal, maar de wegen zijn beschadigd, dan zal zich ook weer een file vormen. Door middel van kleppen in het lymfesysteem wordt ervoor gezorgd dat het vocht niet terug kan stromen. Het lymfesysteem heeft zijn eigen snelheid waarmee het vocht wordt afgevoerd. De spieren spelen een belangrijke rol als verkeersregelaars en zorgen door middel van aanspannen en ontspannen (bewegen) dat het vocht tegen de zwaartekracht in omhoog wordt gevoerd.

Oedeem is onder te verdelen in:
– pitting oedeem
– non-pitting oedeem.

Bij pitting oedeem blijft er een deukje achter in je huid, wanneer je een paar tellen met je duim in je huid drukt. Bij non-pitting oedeem gebeurt dit niet.

Vormen van oedeem

Lymfoedeem

Lymfoedeem is een abnormale ophoping van eiwitten en vocht in het weefsel door een verstoord aan- en afvoer van vocht. Lymfoedeem ontstaat wanneer er te weinig oedeem door het lymfesysteem wordt afgevoerd. Dit komt door een vermindering in de transportcapaciteit van het lymfesysteem zelf. Een tweede oorzaak kan zijn dat er zoveel vocht in het weefsel zit, terwijl het lymfesysteem goed werkt, dat het oedeem weer via de lymfevaatjes terug in het weefsel stroomt. Het lymfesysteem krijgt dit vocht dus niet verwerkt.

Lymfoedeem wordt onder verdeeld in primair oedeem en secundair oedeem. We spreken van primair oedeem als het oedeem veroorzaakt wordt door een afwijking in het lymfesysteem zelf, die al bij de geboorte aanwezig is. Bij secundair oedeem ligt de oorzaak van oedeemophoping buiten het lymfesysteem. Een trauma van buitenaf is de oorzaak. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het verwijderen van lymfklieren na een vorm van kanker om de kans op uitzaaiingen te verkleinen.

Veneus oedeem

Veneus oedeem ontstaat door een te hoge druk in het veneuze gedeelte van de bloedsomloop, waardoor zoveel vocht uit de venen wordt geperst zodat het lymfesysteem dit niet kan verwerken. Bekende oorzaken hiervan zijn bijvoorbeeld hoge bloeddruk, trombose en spataders.

Lipoedeem

Lipoedeem is een ophoping van vet en vocht in het weefsel. Vet is een ophoping van eiwitten. Door de aanwezigheid van vet is de afvoer van het oedeem door het lymfestelsel niet optimaal.

Symptomen

• Gezwollen lichaamsdeel (pitting oedeem of non-pitting oedeem)
• Bewegingsbeperking in betreffend lichaamsdeel door oedeem. Door vocht kunnen bandjes verweken, waardoor de stevigheid/ stabiliteit in de gewrichten vermindert. Het kan ook zijn dat het oedeem te veel plaats inneemt, waardoor een beweging niet volledig kan worden gemaakt. Ten slotte kan inactiviteit of een operatie tot bewegingsbeperking leiden in relatie tot oedeem.
• Pijn
• Kleurverandering van de huid
• Huidveranderingen
• Psychische problemen

Hieronder vind je een tabel met symptomen, waarmee je de drie vormen van oedeem kunt onderscheiden:

	Venus Oedeem	Lymfoedeem	Lipoedeem
Kleur	Blauw bij staan	Bleek bij staan	Bleek bij staan
Consistentie	Week tot hard	Week tot hard	Week
Pitting oedeem/ non-pitting oedeem	Pitting oedeem	Varialel tussen pitting en non-pitting oedeem	Non-pitting oedeem
Drukpijn	Plaatselijk licht drukpijnlijk	Niet drukpijnlijk	Drukpijnlijk
Verdeling oedeem	Tenen blijven oedeemvrij	Overal	Tenen en voetrug oedeemvrij
Trofische stoornissen	Induratie*, hyperpigmentatie, ulcera*	Hyperkeratose* en papillomatosis	Geen
Verbetering door hoog leggen	Ja	Variabel	Nee

• Induratie: plaatselijke verharding van weefsel door vorming van bindweefsel
• Ulcera: zweren
• Hyperkeratose: sterke verhoorning van de opperhuid
• Papillomatosis: ontwikkeling van vele gezwellen van de huid, soort wratjes

Bij wie moet ik zijn als ik lymfoedeem vermoed?

Als je lymfoedeem vermoedt, kunt je contact opnemen met je huisarts of behandelend specialist in het ziekenhuis.  Je huisarts of specialist kan je vervolgens verder verwijzen naar een fysiotherapeut in jouw omgeving die gespecialiseerd is in oedeemfysiotherapie of een huid- en oedeemtherapeut. Heb je oedeem door een oncologische oorzaak (kanker) dan kun je ook terecht bij een gespecialiseerde oncologiefysiotherapeut.

Als je oedeemfysiotherapeutische behandeling nodig hebt, wordt dit door de meeste zorgverzekeraars als chronische indicatie vanuit de basisverzekering vergoed de eerste 20 behandelingen worden vanuit de aanvullende verzekering vergoed als je dekking daar toereikend is). Niet alle vormen van lymfoedeem worden als chronisch gezien. Als je bijvoorbeeld oedeem hebt na een klein trauma van buitenaf (bijvoorbeeld omgezwikt met de enkel) wordt oedeemfysiotherapie vergoedt via je aanvullende verzekering. Vraag bij je zorgverzekeraar  na of oedeemtherapeut  of oedeemfysiotherapie bij jou wordt vergoed!

Onderzoek

Een oedeemfysiotherapeut voert het volgende onderzoek uit:

• Vraaggesprek om al je klachten goed in beeld te brengen.
• Inspectie: hoe is je houding en hoe ziet het oedeemgebied er aan de buitenkant uit?
• Palpatie: welke veranderingen zijn voelbaar?
• Volume meting van het oedeem: zo kan men in de tijd controleren of het oedeem is afgenomen of toegenomen. Het oedeemgebied wordt met je gezonde lichaamszijde vergeleken.
• Eventueel gewicht, lengte en een foto van oedeemgebied
• Functieonderzoek: onderzoek naar bewegingsbeperkingen, pijn tijdens moment van bewegen, kracht, uithoudingsvermogen en eventueel ademfunctie.

Classificatie lymfoedeem:

Stadia van lymfoedeem volgens de ‘International Society of Lymphology’ (International Society of Lymphology. The diagnosis and treatment of peripheral lymphedema. 2009 Concensus Document of the International Society of Lymphology. Lymphology. 2009 Jun;42(2):51-60.)

Stadium 0         Subklinisch stadium, geen zwelling zichtbaar ondanks verminderd lymfetransport: dit stadium kan maanden of jaren bestaan voordat lymfoedeem manifest wordt

Stadium I          Accumulatie van interstitiëel vocht, wat vermindert door hoog leggen. In dit stadium kan het oedeem pitting zijn

Stadium II         Hoog leggen vermindert nauwelijks de zwelling en het oedeem is duidelijk pitting

Laat stadium II Pitting is duidelijk aanwezig door fibrosevorming in het oedeem

Stadium III        Het weefsel voelt hard aan (fibrotisch) en pitting is niet meer aanwezig. Er treden huidveranderingen op als verdikking, hyperpigmentatie, meer huidplooien, vetdeposito  en wratachtige woekeringen.

Een andere gangbare classificatie is:

0 – 10 % verschil : gering of pre-oedeem
10 – 20 % : matig oedeem
20 – 40 % : sterk oedeem
40 – 80 % : massief oedeem
80 – 160 % : elephantiasis-oedeem
160 % of meer : monstrueus oedeem

Aan het einde van het onderzoek kan een oedeemfysiotherapeut het volgende in kaart brengen:

• stoornissen
• beperkingen
• problemen bij bijvoorbeeld dagelijkse persoonlijke verzorging, werk, hobby’s en sport
• psychologische en sociale aspecten.